اهمّ اسنادى كه در حال حاضر موجودست و يا آنكه پراكنده مانده و بايد جمع آورى شود بر چند نوع است:
ــ كتابچه هاى دستورالعمل مربوط به جمع و خرج مملكتى و ولايتى و جزء جمع آنها،
ــ كتابچه هاى مالياتى مملكتى و ولايتى (بنيچه ها)،
ــ كتابچه هاى احصاء نفوس،
ــ اسناد ديوانى اعم از فرمان، دستخط، نشان، منشور، مثال، رقعه، حكم، ابلاغ، تلگرافات و غيره،
ــ وقفنامه ها،
ــ قبالجات و بنچاقهاى ملكى و اسناد شرعى معاملاتى و قباله هاى نكاح(20)،
ــ اسناد و مكاتبات تجارى، اعم از دفاتر كپيه و عين مكاتبات،
ــ فردهاى مالياتى و جمع و خرج و حقوقها،
ــ دفاتر محاسباتى تجار و كسبه و دفاتر و خرج روزانه اشخاصى كه از لحاظ مطالعات مربوط به اوراق بسيار مهم است،
ــ كتابچه هاى گزارش مأموريت و تفتيش در ولايات كه آنها را روزنامه سفر و سفرنامه هم مىنامند،
ــ مكاتبات بين رجال و اشخاص، مخصوصاً از زمره آنچه از عصر ناصرى و دوره انقلاب مشروطيت مرسوم بوده است،
يك دسته از اسناد كه از نظر تاريخى بسيار مهم است ولى بر روى كاغذ نيست كتابه هاى سنگى و كاشى است كه در افواه عمومى به «لوح تاريخ» مشهورست. قسمتى ازاين نوع كتابه ها عبارت است از فرمانهاى معافيت مالياتى كه اكثراً در مساجد جامه نصب است، دستور ايجاد ساختمان يا مرمت آن، وقفنامه ها و… ظاهراً نخستين فاضل ايرانى كه در ايران به نقل و شرح اين نوع كتابه ها پرداخت ذبيح بهروزست. او دو فرمان سنگى از عهده ناصرالدين شاه را كه مربوط به الغاى ماليات حمامى و سلمانى و نان و گوشت بود نشر كرد.(21)
درباره عملکرد بایگانی ریلی بیشتر بدانید.
ترديد نيست كه عكس بردارى و نقل مطلب كتابه ها براى تحقيقات لازم است و به همين ملاحظه بوده است كه در پانزده سال اخير ايرانيان به جمعآورى آنها توجه كردهاند و مخصوصاً متن يا مضمون اين كتيبه ها را در كتبى كه در وصف ابنيه تاريخى و آثار باستانى تأليف شده است آوردهاند.(22)
سابقه نقل وثبت و نشر نصوص اسناد چاپ نشده با رعايت اصول علمى و انتقادى دراز نيست. شايد مرحوم محمد قزوينى كه نامه امير تيمور به شارل ششم پادشاه فرانسه را منتشر كرد نخستين كسى است كه قاعده علمى انتشار اسناد را به ايرانيان آموخت(23). پيش از آن آگاهى نسبت به ثبت و ضبط اسناد توجه شده بود ولى چون احتمالاً رعايت ضوابط در آنها نمىشده است نمىتوان كاملاً به آن نصوص اعتماد كرد(24).
درباره تفاوت قفسه بایگانی و قفسه بایگانی ریلی شرکت اوژن بیشتر بدانید.
به هر تقدير، با عنايتى كه مرحوم قزوينى به نشر اين نوع از مدارك تاريخى مبذول داشت دانشمندان و فضلاى ايرانى به جمع و نشر اسناد رغبت كردند و متن عده زيادى از فرامين و نامه ها و منشورهاى چاپ نشده در مجله هاى ايران به چاپ رسيد(25). مخصوصاً در مجله هاى آينده، ارمغان، مهر، يادگار، يغما، فرهنگ ايران زمين، راهنماى كتاب، وحيد، خاطرات وحيد، بررسيهاى تاريخى فرامين و اسناد زياد به چاپ رسيده است.
درباره قفسه بایگانی کشویی شرکت اوژن بیشتر بدانید.
خوشبختانه در بيست ساله اخير مرسوم شده است كه محققان، مجموعه هائى از اسناد به چاپ مىرسانند. مخصوصاً انتشار مجموعه هايى كه درباره يك واقعه يا يك شخص و موضوع خاص است موجب پيشرفت عمده در تحقيقات تاريخى است.(26)
20. نمايشگاهى جالب توجه از مقدارى قباله نكاحيه در سال 1355 در موزه نگارستان (تهران) تشكيل گرديد. نگاه كنيد به آيدين آغداشلو: قباله هاى نكاح. راهنماى كتاب. 649 :(2546)125
21. دو فرمان سنگى. مجله علوم عاليه و اقتصاد. ج 1304 (2) ش 71 -67 :1/2
22. فهرست اهم كتابهائى كه در آنها تعداد زيادى از كتيبه هاى موجود در ايران آورده شده بدين شرح است.
ــ محمد تقى مصطفوى: اقليم پارس. تهران 1343.
ــ منوچهر ستوده: از آستارا تا استارباد. تهران، 1356 -1349 (پنج جلد تاكنون نشر شده است)
ــ احمد اقتدارى: آثار شهرهاى باستانى سواحل و جزاير خليج فارس و درياى عمان. تهران 1348.
ــ احمد اقتدارى: ديار شهرياران. تهران 1353. (دو جلد)
همچنین مقاله مراكز کنونی نگهداری اسناد را مطالعه کنید.
ــ حسين مدرسى طباطبائى: تربت پاكان. قم، 1355. (دو جلد)
ــ لطف الله هنر فر: گنجينه آثار تاريخى اصفهان. اصفهان، 1350 (چاپ دوم)
ــ ايرج افشار: يادگاريهاى يزد. تهران، 1354 -1348. (دو جلد در سه مجلد)
ــ حميد ايزدپناه: آثار باستانى و تاريخى لرستان. تهران، 1355 -1350 (دو جلد)
ــ پرويز ورجاوند: سرزمين قزوين. تهران، 1349 (جلد اول)
ــ حسن نراقى: آثار تاريخى شهرستانهاى كاشان و نطنز. تهران 1348:
ــ عبدالعلى كارنگ: آثار باستانى آذربايجان. جلد اول (تبريز). تهران، 1351.
ــ سيد جمال ترابى طباطبائى: آثار باستانى آذربايجان. جلد دوم (اردبيل، ارسباران، خلخال، سراب، مشكين شهر، مغان). تهران، 1355.
ــ عبدالحميد مولوى: آثار باستانى خراسان. جلد اول (جام، نيشابور،سبزوار) تهران، 1354.
ــ حسين كريمان: قصران (مباحث تاريخى و جغرافيايى و اجتماعى و مذهبى و وصف آتشگاه منطقه كوهستانى رى باستان و طهران كنونى). تهران. 1356. (دو جلد)
ــ حسين كريمان: تهران در گذشته و حال. تهران، 1355.
ــ مسعود گلزارى: كرمانشاه ـ كردستان (جلد اول شامل بناها و آثار تاريخى اسد آباد. كنگاور صحنه). تهران. 1359.
ــ احمد اقتدارى: خوزستان و كهكيلويه و ممسنى (جغرافياى تاريخى و آثار باستانى). تهران.1359.
اوژن ، کیمیاگر فضا در دنیای بایگانی اسناد و انبار کالا
منایع: www.ozhanco.com